મુફત કા ચંદન ઘીસ મેરે…

ઓટીટી પર મફતમાં ફૂટબોલ વર્લ્ડ કપ, પછી ડબલ્યુપીએલ અને હવે આઈપીએલ! આ નિર્ણયે ટીવી અને ઓટીટી જગતને હચમચાવી નાખ્યું છે

આઈપીએલ જામી રહી છે. ૧૦ ટીમ આઈપીએલ ૨૦૨૩ની ટુર્નામેન્ટમાં વિજેતા થવા મરણિયા થવાની છે. ભારતીયો સ્ક્રીન સામે ખોડાઈ ગયા છે. ક્રિકેટને ભારતમાં નરી રમત ગણીએ તો નગુણામાં ખપી જઈએ. ખેર, ૨૮ મેએ કોણ કપ ઉઠાવીને એને ચુંબન કરશે એ સમય આવ્યે ખબર. આજની વાત કરો તો રિલાયન્સની વાયાકોમ ૧૮, જિયો સિનેમા અને મુકેશભાઈ ઓલરેડી વિજેતાની રૂપે મંદ મંદ સ્મિત રેલાવી રહ્યા છે.

વાયાકોમ ૧૮એ રૂપિયા  ૨૩,૭૫૮ કરોડનો ચેક આઈપીએલના પાંચ વરસના ડિજિટલ પ્રસારણ માટે બીસીસીઆઈના નામે ફાડયો છે. ટીવી પ્રસારણના અધિકારો માટે સ્ટાર સ્પોર્ટ્સે રૂપિયા ૨૩, ૫૭૫ ચૂકવ્યા છે, મતલબ ડિજિટલ રાઇટ્સ કરતાં ઓછા. પ્રસારણકર્તા તરીકે સ્ટાર સ્પોર્ટ્સ ચેનલની સબસ્ક્રિપ્શન ફી સહિત જાહેરાતોથી કમાણી કરશે. સ્ટાર પાસે પહેલાં ડિજિટલ પ્રસારણના અધિકારો પણ હતા. ત્યારે એણે એના ઓટીટી પ્લેટફોર્મના સબસ્ક્રિપ્શનથી પણ કમાણી કરી હતી. જિયો સિનેમા આઈપીએલ મફતમાં દેખાડે છે. એણે વિમેન પ્રીમિયર લીગ (ડબલ્યુપીએલ)ની પહેલી સીઝન અને ફીફા ફૂટબોલ વર્લ્ડ કપ વખતે પણ આમ જ કર્યું. ઓટીટીનાં મોટાં માથાં સ્તબ્ધ છે કે મુકેશભાઈ કરવા શું બેઠા છે?

આઈપીએલના ઇતિહાસમાં (કદાચ કોઈપણ રમતની મોંઘી, પ્રતિતિ ટુર્નામેન્ટમાં પણ) પહેલીવાર કોઈ કંપની આખી સ્પર્ધાઓ મફતમાં દર્શાવી રહી છે. એનું ગણિત આમ સમજવું અઘરું, પણ રિલાયન્સની રણનીતિમાં ઊંડા ઊતરો તો થોડું સહેલું છે.

૨૮ ડિસેમ્બર ૨૦૦૨ના રોજ ધીરુભાઈ અંબાણીની ૭૦મી જન્મજયંતીએ દેશમાં (અવિભાજિત) રિલાયન્સ જૂથે સીડીએમએ મોબાઇલ લાન્ચ કર્યો હતો. મોબાઇલ ત્યારે લક્ઝરી હતો. ‘કર લો દુનિયા મુઠ્ઠી મેં’ના નારા સાથે રિલાયન્સ ફોન આવ્યો માત્ર રૂ. ૫૦૧માં અને ધરતી રસાતળ થઈ. પછીનાં છ વરસમાં છ કરોડ ભારતીયો રિલાયન્સ ફોનધારી હતા. જે કામ એસ્સાર (સ્વિસ પીટીટી સાથે દેશમાં પહેલવહેલી મોબાઇલ સેવા રજૂ કરનાર) કે હચીસન (જેની સાથે એસ્સારે ભાગીદારી કરી અને સ્વિસ પીટીટીએ વિદાય લીધી) કે બીપીએલ મોબાઇલ ૧૯૯૫થી ૨૦૦૨ વચ્ચે કરી શકી નહી એ રિલાયન્સ મોબાઇલે ફટાફટ કરી નાખ્યું. મોબાઇલ ક્રાંતિનું બીજું મોજું આવ્યું ૨૦૧૭માં જ્યારે ઇન્ડિયા કા ફોન તરીકે જિયો ફોન રજૂ થયો. બે ક્રાંતિથી મોબાઇલ લક્ઝરીમાંથી જરૂરિયાતની ચીજ બની ગયો.

રિલાયન્સે જિયો માર્ટે પણ ઇ-કોમર્સમાં ક્રાંતિ કરી. મિનિમમ ઓર્ડર અને ડિલિવરી ચાર્જ વિના એ સેવા આપે છે. અન્ય કોઈ કંપનીને આવું પોસાતું નથી કે કેમ કરવું એની ટપ પડતી નથી. જિયો ફોનનું રોકાણ નીકળતા અને એને નફાકારક થતા લાંબો સમય જશે એવી એક ગણતરી હતી. એ ખોટી પાડતાં જિયો સડસડાટ નંબર વન મોબાઇલ સેવા સાથે નફાકારક સાહસ પણ બની ગયું.

હવે ઓટીટીની વાત. ડિઝની પ્લસ હોટસ્ટાર, નેટફ્લિક્સ, પ્રાઇમ વિડિયો, એમએક્સ વિડિયો વગેરે સૌ પાકે પાયે પ્રસ્થાપિત ઓટીટી બ્રાન્ડ બની ચૂકી ત્યારે જિયો સિનેમા બચ્ચું હતું. જિયો કનેક્શન સાથે એપ મફત મળવા છતાં વાસ્તવિક યુઝર્સ ઓછા હતા. એક્સક્લુઝિવ કોન્ટેન્ટ અને બ્રાન્ડ પાવરના મામલે એ લાંબો સમય ટાઢીબોળ એપ રહી. રિલાયન્સ માટે એ સમસ્યા નહીં, રણ રણનીતિ રહી. રણનીતિ એવી કે એકવાર ગામેગામ, હાથેહાથ જિયો ફોન પહોંચવા દો, ફિર દેખા જાયેગા. આજે દેખા જાયેગાની ટર્મ દિખા દો સુધી પહોંચી છે.

ઘણાનો મત હશે કે એમાં શું? રિલાયન્સ પાસે અધધધ પૈસો છે. એને આવા અખતરા અને નુક્સાન પોસાય. એમ કરી એ એ મોનોપોલી ઊભી કરે તો નવાઈ શી? વાત અસ્થાને છે. વિજય માલ્યા પાસે પણ ચિક્કાર પૈસો હતો. એમણે કિંગફિશર એરલાઇન સાતમી મે ૨૦૦૫ના લાન્ચ કરી હતી. ૨૦ ઓક્ટોબર ૨૦૧૨ના દિવસે એના વાવટા સંકેલાઈ ગયા હતા. ફ્લાઇટ પહેલાં (લાઉન્જમાં) ફર્સ્ટ ક્લાસ પેસેન્જરસ્ને મફતિયો દારૂ, આડેધડ અપગ્રેડ, ઇન-ફ્લાઇટ એન્ટરટેઇનમેન્ટ, ફુટડી એર હોસ્ટેસ, ચટાકેદાર ભોજન, એર ડેક્કનનું ટેકઓવર… બજારને ચીત કરવા માલ્યાએ કરેલા નખરાંએ એમને જ ભોંયભેગા કર્યા. વેપારમાં ખોટી ગણતરીથી આવુું જ થાય. બીજી ઘણી કંપનીઓ અદ્દલ આમ ખોટી ગણતરી કરીને પસ્તાઈ અને પતી ગઈ છે. રિલાયન્સની આવી ગણતરીઓ સચોટ સાબિત થઈ છે. જિયો સિનેમા પર આઈપીએલ મફતમાં પ્રસારિત કરવાની એમની આઇડિયા જિયો સિનેમા માટે સફળતાનો પાસપોર્ટ અને અન્યો માટે આફત બની શકે છે.

ભારતમાં મોબાઇલ સેવા અને ડેટા સૌથી સસ્તાં છે. ઓટીટીનાં લવાજમ પણ ઓછાં છે. મોબાઇલ ડેટાની સોંઘારત ઘણે અંશે જિયોને આભારી છે. જિયો સિનેમા હવે નોન-જિયો ગ્રાહકો પણ મફતમાં માણી શકે છે. ફીફા વર્લ્ડકપ, હવે ડબલ્યુપીએલ અને આઈપીએલ સૌના માટે ફ્રી છે. એવું કરીને જિયો સિનેમાએ એક કાંકરે અનેક પક્ષી માર્યાં છે. એણે એરટેલ, વોડાફોનના ગઢમાં ગાબડું મારીને એમના ગ્રાહકોને આકષત કર્યા છે. એણે ઓટીટી સ્પર્ધકોને ઇશારો કરી દીધો છે કે ફૂટબોલ અને ક્રિકેટની ટુર્નામેન્ટ્સ તો ટ્રેલર છે. આગળ તમારા દાંત ખાટા થઈ શકે છે. ફીફા વખતે જિયો સિનેમા સૌથી વધુ ડાઉનલોડ થનારી ઓટીટી એપ હતી. એના પર ફૂટબોલની મેચ જોનારા દેશી દર્શકોની સંખ્યા ટીવીના દર્શકોથી વધારે હતી. ક્રિકેટમાં એનાથી ઝમકદાર પરિણામ મળી શકે છે.

જિયો સિનેમામાં આઇપીએલની કોમેન્ટરી અગિયારેક ભાષામાં છે. કયા કેમેરાથી મેચ માણવી છે એના વિકલ્પો છે. એક વિહંગાવલોકનનો છે. ટીવીમાં એ શક્ય નથી. જિયો ફાઇબર (બ્રોડબેન્ડ) કનેક્શન પહેલેથી દેશમાં પગપેસારો કરી ચૂક્યું છે. એ હોય પછી ચેનલની શી જરૂર?  જિયો સિનેમા આવક રળશે મેચ દરમિયાન જાહેરાતોથી. આ જોકે વધુ મહત્ત્વ દર્શકો અંકે કરવાનું છે. જિયો પાસે આઈપીએલના આવતાં ચાર વરસના ડિજિટલ પ્રસારણ અધિકારો છે. આવકમાં વળી અંદાજ એવો છે કે આઈપીએલમાં જાહેરાતથી સ્ટાર આશરે રૂ. ૧,૮૦૦ કરોડ તો જિયો સિનેમા કમાશે એનાથી રૂ. એક હજાર કરોડ વધારે!

દેશમાં ટીવીના દર્શકોમાં દર વરસે ત્રણ ટકા ઘટી રહ્યા છે. આ ગતિ આગળ વધશે. જિયોની ડિજિટલ રણનીતિ ફાંકડી સાબિત થઈ શકે છે. એની સ્પર્ધા ડિઝની પ્લસ હોટસ્ટાર, નેટફ્લિક્સ કે પ્રાઇમ વિડીયો સાથે નહીં, પણ સીધી યુટયુબ સાથે થવા માંડે એવી શક્યતા છે. નંબર વન ડિઝની પાસે હજી છ કરોડ સબસ્ક્રાઇબર નથી. યુટયુબ પાસે માસિક બાવન કરોડ સબસ્ક્રાઇબર્સ છે. જિયો સિનેમા બહુ જલદી યુટયુબને આંબી જશે એવું ઘણા માને છે. આમ પણ, જિયો મોબાઇલના સબસ્ક્રાઇબર્સ ૪૨ કરોડથી વધારે છે એટલે વાત પોકળ લાગતી નથી.

ટૂંકમાં, રિલાયન્સ કે મુકેશભાઈએ સૌને ઇજન આપતાં, ‘મુફત કા ચંદન’ નાતે ફીફા, ડબલ્યુપીએલ કે આઈપીએલ પ્રસારિત કરીને જે દાવ રમ્યા છે એ નાનોસૂનો નથી. ઓટીટીની દુનિયામાં જ્યાં કોઈ ૧૦ કરોડ સબસ્ક્રાઇબર્સને આંબી શક્યું નથી ત્યાં જિયો સિનેમા એનાથી પાંચગણા આંકડાને આંબી જાય એ શક્ય છે. આ વિચાર હરીફોને થથરાવી નાખનારો તો ગ્રાહકોને રોમાંચિત કરનારો છે. હજી તો ઓરિજિનલ વેબ સિરીઝ, ફિલ્મો વગેરેના મામલે જિયોએ તોફાન મચાવ્યાં નથી. એવું થશે ત્યારે શું થશે?

(ગુજરાત સમાચારની સંજયની કૉલમ ઑનલાઇન ઝિંદાબાદમાં શુક્રવાર તા. 07 એપ્રિલ 2023 પ્રસિદ્ધ થયેલો લેખ)

આ લેખ ગુજરાત સમાચારમાં વાંચવા અહીં ક્લિક કરોઃ

https://epaper.gujaratsamachar.com/chitralok/07-04-2023/6