મુંબઈગરો એક યુવાન. એને આપણે શ્યામ સંબોધીશું. શ્યામ બત્રીસનો. વ્યવસાયે સોફ્ટવેર એન્જિનિયર. એની જિંદગીમાં કામકાજ અને દોડધામ સિવાય કશાને અવકાશ નહીં. ફિલ્મો જોવી તો દૂર, ઘરમાં શાંતિથી એકાદ ટીવી શો જોવો પણ એને પાલવે નહીં. હા, અખબારો વાંચવા, સવારે જોગિંગ જવા એના સમયપત્રકમાં એણે સજ્જડપણે સમય ગોઠવી રાખ્યો હતો, કારણ એ દ્રઢપણે માનતો કે આ પ્રવૃત્તિઓથી એની તંદુરસ્તી અને પ્રોડક્ટિવિટી બેઉ પર પોઝિટિવ ઇમ્પેક્ટ પડે છે. એ સાચો પણ હતો. કામની અસહ્ય દબાણ વચ્ચે પણ એ મોટાભાગે ફ્રેશ રહી શકતો એનું કારણ આ જોગિંગ અને મનમાં અનુભવાતી નિરાંત હતી. શનિવાર અને રવિવાર એમ બે રજા એને મળે. એ દિવસોમાં પણ એનું ટાઇમ ટેબલ બહુ વ્યવસ્થિતપણે ગોઠવેલું અને ચુસ્ત રહેતું. આ દિવસોમાં એ સોશિયલાઇઝિગ કરતો, નાની ટ્રિપ પર જતો, ટ્રેકિંગ અને હાઇકિંગના શોખને પોષતો, એકાદ પુસ્તક પા-અડધું પતાવી નાખતો અને ક્યારેક વળી લૉન ટેનિસ રમતો. ઇન શોર્ટ, ભલે બિઝી છતાં એની લાઇફ બેલેન્સ્ડ હતી. આ થઈ વાત આજથી સાત-આઠ વરસ પહેલાંની.

પછી ઓટીટીનો જુવાળ આવ્યો.

શ્યામના હાથમાં પણ સૌની જેમ ફાંકડો સ્માર્ટફોન હતો જ. ઓટીટી આવ્યા સુધી સ્માર્ટફોનનો ઉપયોગ એ રિશનિંગ કરતા કરતો. મતલબ લોકો સાથે સંપર્કમાં રહેવા અને અનિવાર્ય કામ પાર પાડવા. એને વિડિયો ગેમ્સ વગેરેનો નાદ સદભાગ્યે લાગ્યો નહોતો. એવામાં એકવાર એના એક મિત્રએ એને ગિફ્ટમાં આપ્યું બે-ત્રણ ઓટીટીનું સબસ્ક્રિપ્શન, “બી એન્ટરટેઇન્ડ, બડી. ઓફિસ-ઘર વચ્ચે આવતા-જતા શું બુક્સ વાંચતો હોય છે? એના કરતાં આ જો, મોજ પડી જશે.” મિત્ર નજીકનો હતો. શ્યામે સ્મિત વેરીને ગિફ્ટ સ્વીકારી, એમ વિચારીને, “ભલે એ ખુશ રહે, જોવું ના જોવું તો મારા હાથમાં છેને…”

ખરેખર શ્યામે ઘણા દિવસ સુધી એક પણ ઓટીટી પ્લેટફોર્મ ઓન કર્યું નહીં. પણ કહે છેને કે દરેક દૂષણની ક્યારેક શરૂઆત થવાની જ, તમે એના દાયરામાં રહ્યા તો તો નક્કી થવાની. શ્યામની આસપાસના સર્કલમાં હવે રોજ ઓટીટીની વાતો થતી. કોઈક ફલાણો શો જોઈને ચર્ચામાં ઊતરે તો કોઈક ઢીંકણો શો જોઈને. છેવટે એકવાર શ્યામે પણ પ્રવાસમાં પુસ્તકને બાજુએ મૂકીને બટન પ્રેસ કરી દીધું. ઓટીટી ઓન થઈ ગયું. એ પછી લાગ્યો નાદ. ધીમેધીમે કરતાંક નવા શોઝ, ડોક્યુમેન્ટરીઝ જોવામાં શ્યામનો રસ વધતો ચાલ્યો. હવે ઘર અને ઓફિસ વચ્ચેના પ્રવાસમાં છાપું-પુસ્તક ભુલાઈ ગયા. વીકએન્ડમાં હરવુફરવું ઓછું થઈ ગયું. રાતના સમયસર સૂવાની ટેવ છૂટતી ગઈ. બિન્જ વોચિંગ પણ શરૂ થઈ ગયું. એને લીધે, નોકરીમાં ક્યારેય મોડો નહીં પડતો કે બન્ક મારતો શ્યામ મોડો પણ પડવા માંડ્યો અને ક્યારેક એકાએક રજા પણ પાડતો થયો.

પરિસ્થિતિ એ હદે વણસી કે શ્યામનો સ્માર્ટફોન ઓટીટી એપ્સના આઇકન્સથી છલકાઈ ગયો. એમાં ગેમ્સ રમાડતી એપ્સ પણ ઉમેરાઈ ગઈ. શ્યામનું સ્વાસ્થ્ય મોળું પડવા માંડ્યુ.આંખો આસપાસ કાળાં કુંડાળાં થવા માંડ્યાં. આડાઅવળા સમયે સૂવાને લીધે પેટ બગડવા માંડ્યું. મિત્રોને મળવાનું ઓછું થઈ ગયું. અને છેવટે, વરસે કંપનીમાં પગારવધારા માટે મૂલ્યાંકરન એટલે અપ્રેઇઝલ આવ્યું ત્યારે શ્યામને કોઈ પગારવધારો ના મળ્યો. મળી તો શો કૉઝ નોટીસ કે તમારા પરફોર્મન્સમાં ઉત્તરોત્તર બગાડ કેમ થઈ રહ્યો છે એની ચોખવટ કરો બાકી કંપનીએ તમને કોઈક ઓછા મહત્વના ડિપાર્ટમેન્ટમાં ટ્રાન્સફર કરવા પડશે.

‘સ્ત્રી’ ફિલ્મે તો બધાંના ભુક્કા કાઢી નાખ્યા. બોલિવુડની એ સૌથી સફળ ફિલ્મ સાબિત થઈ છે. કેમ કરતા? પહેલું અને સૌથી વજનદાર કારણ એટલે ફિલ્મની ગુણવત્તા. ‘સ્ત્રી’માં એ બધું છે કે દર્શકનું દિલ જીતી શકે. બીજી વાત કે એ ચોખ્ખી ફિલ્મ હોવાથી સપરિવાર માણવાની મજા પડે છે. ‘એનિમલ’ જેવું નથી કે પરિવાર સાથે જોતા પડદે ચાલતાં દ્રશ્યોથી સંકોચ થાય. એ અલગ વાત કે એવા કોન્ટેન્ટ પછી પણ એ ફિલ્મ ખૂબ સફળ રહી. છતાં પ્રશ્ન છે કે ‘સ્ત્રી’ શા માટે બોક્સ ઓફિસ પર અકલ્પનીય રાજ કરી શકી?

એક કારણ, ભલે પ્રમાણમાં ઓછું મહત્વનું લાગે પણ છે મહત્વનું, એ કે ફિલ્મને રિલીઝ સમયે નડેલી થોડી સ્પર્ધા પછી એને મોકળું મેદાન મળ્યું. એટલું મોકળું કે હજી સુધી ફિલ્મને હચમચાવી શકે કે થિયેટર બહાર ફગાવી શકે એવી કોઈ ફિલ્મ આવી નથી. નજીકના ભવિષ્યમાં પણ નથી આવી રહી. આલિયા ભટ્ટવાળી ‘જિગરા’ અને રાજકુમાર રાવની ‘વિકી વિદ્યા કા વો વાલા વિડિયો’ રિલીઝ થાય ત્યાં સુધી બિગ સ્ક્રીન ઓપન છે. કોઈ અફલાતૂન ફિલ્મ જોવાની દર્શકને લગભગ તક મળવાની નથી. મુદ્દે, ‘સ્ત્રી’ને સમયસૂચકતા ફળી.

બીજી તરફ, કોવિડ અને પછી ઓટીટીએ દર્શકોને તડાકો પાડી દીધો હતો. મોટા ગજાના સ્ટાર્સની ફિલ્મો ત્યારે સીધી ઓટીટીની નાકલીટી તાણતી થઈ ગઈ હતી. પરિસ્થિતિ એ હદે ચિંતાજનક હતી કે ઘણા સ્ટાર્સ બોક્સ ઓફિસનો સામનો કરવો પડે એવી ફિલ્મ સાઇન કરવાથી અળગા થઈ ગયા હતા. રખેને ફિલ્મ ફ્લોપ જાય તો… ઇન ફેક્ટ, અત્યારે પણ બહુ પોસાવવા જેવો ફરક પડ્યો નથી. ઝીણી આંખે જોશો તો સમજાશે કે હજી હમણાં સુધી જેમની ફિલ્મો દર્શકોમાં ઉત્કંઠા જગાડતી હતી એવા ઘણા સ્ટાર્સ મોટા પડદાથી દૂર છે. અમુક તો ઓટીટી પણ અજમાવાને તૈયાર નથી.

બેઉનો તાળો મેળવીએ તો એક સત્ય સામે આવે છેઃ આપણી એન્ટરટેનમેન્ટ ઇન્ડસ્ટ્રી, ખાસ તો બોલિવુડ, એવા ત્રિભેટે છે જ્યાં એક તરફ ખીણ છે તો બીજી તરફ કૂવો.

આઇડીબી રેટિંગ સિસ્ટમને લગભગ બધે માન્યતા પ્રાપ્ત છે. એમાં ઓડિયો વિઝ્યુઅલ ફોરમેટમાં રિલીઝ થતા મનોરંજક કાર્યક્રમોને રેટિંગ અપાય છેે. સાથે જોઈ શકાય છે મેકર્સની તમામ વિગતો, જાણી-અજાણી વાતો, નિહાળી શકાય છે તસવીરો, ટ્રેલર્સ વગેરે પણ. સાથે, કલાકાર-કસબીઓની લાઇફમાં રસ પડે તો એમની પ્રોફાઇલ, એમણે કારકિર્દીમાં શું કર્યું એની વિગતો પણ આઈએમડીબી ધરાવે છે.

આ વેબસાઇટ પર ઉપલબ્ધ રેટિંગ સિસ્ટમમાં દરેક શો-ફિલ્મને એકથી દસનું રેટિંગ મળે છે. આ રેટિંગ જેમ જેમ લોકો મત આપતા જાય એમ એમ રેટિંગમાં ફેરફાર પણ થતો જાય. ક્યારેક રેટિંગ ઉપર તો ક્યારેક નીચે જાય. અઢળક દર્શકો આ રેટિંગના આધારે શું જોવું એ ઠરાવે છે. શું ના જોવું એ પણ.

કારણ કે એમાં દર્શકો અને વ્યાવસાયિકોનાં મંતવ્યો બેઉનું કોમ્બિનેશન છે, એટલે આ રેટિંગ ઘણુંખરું વિશ્વસનીય ગણાય છે.

આ ડેટાબેઝનો ઇતિહાસ પણ ખાસ્સો જૂનો છે. આપણે ત્યાં હજી તો સેટેલાઇટ ટીવીનું પણ સરખું પગરણ થયું નહોતું ત્યારે એની શરૂઆત થઈ હતી ઓક્ટોબર 1990માં. અમેરિકાના બ્રિસ્ટોલના એક સોફ્ટવેર એન્જિનિયરે એના દોસ્ત કર્નલ નીધમ સાથે મળીને એક સોફ્ટવેર બનાવ્યું હતું. એ સોફ્ટવેર આગળ જતા બન્યું આઈએમડીબી. શરૂઆતમાં એ એક બુલેટિન બોર્ડ જેવું કામ કરતું હતું. ધીમેધીમે થયો વિકાસ. એમાં લોકો માહિતી મૂકતા જાય અને એમ કામ વધ્યું આગળ. કહો કે જે રીતે વિકિપીડિયા લોકો થકી માહિતીનો અકલ્પનીય મહાસાગર બન્યો છે એમ, એક સમયે લોકોએ આઈએમડીબીના વિકાસમાં ફાળો આપ્યો. આજે પણ સામાન્ય માણસ આ રેટિંગની વેબસાઇટ પર ફાળો આપી શકે છે. 1998માં એમેઝોને એને ખરીદીને એનું વ્યવસાયિકરણ કર્યું. આજે તો એવું છે કે આ કંપની મનોરંજન જગતની એ ટુ ઝેડ માહિતી માટેનો એક સૌથી વિશ્વસનીય સ્ત્રોત ગણાય છે. આ વિશ્વસનિયતા એને મળી કારણ એમાં દર્શકોનો મત સર્વોપરી ગણાય છે.

આ સિવાય અન્ય કંપનીઓ પણ છે જે મનોરંજક શોઝને આ પ્રમાણે જ રેટિંગ આપે છે. એમાંથી જે જાણીતી છે એ કંપનીઓમાં રોટન ટોમેટોઝ, મેટાક્રિટિક અને લેટરબોક્સડી વગેરેનાં નામ લઈ શકાય. આ કંપનીઓ પોતપોતાની આગવી રીત ધરાવે છે. રોટેન ટોમેટોઝ ફિલ્મ વિવેચકોની સમીક્ષાઓનું સંકલન કરે છે. એના આધારે એ કોઈક શો કે ફિલ્મને તાજી કે વાસી એમ કરાર આપે છે. મેટાક્રિટિક 100માંથી સ્કોર આપીને મૂલ્યાંકન કરે છે. લેટરબોક્સડી, ફિલ્મના ચાહકો અને બ્લોગર્સને વધુ સામાજિક પ્રતિક્રિયા કરવાની તક પૂરી પાડે છે.

બોલિવુડની (આખા ઇન્ડિયાની?) સફળતમ લેખકબેલડી સલીમ-જાવેદ શા માટે તૂટી? એમનો સિતારો એવો તે કેવો બુલંદ થયો કે સુપરસ્ટાર્સ કરતાં એમને વધુ પૈસા મળતા? દર્શકો એમની લખેલી ફિલ્મો સારી જ હોય એવું શાને માનતા?

ફિલ્મો, વેબ સિરીઝ વગેરેની ખળખળ વહેતી નહેરમાં જ્યારે ‘એન્ગ્રી યંગ મેન’ જેવી, રિયલ લાઇફને ઉજાગર ડોક્યુમેન્ટરી આવે ત્યારે તાજગીની અલગ લહેરખી વહી હોય એવું પ્રતીત થાય છે. આપણે ત્યાં રિયલ માણસોની સિદ્ધિઓની સમીક્ષા કરતી, એમનાં જીવન, કાર્યો વગેરેની બારીકીમાં જતી ડોક્યુમેન્ટરીઝનો ટ્રેન્ડ હજી પા પા પગલી ભરી રહ્યો છે. સલીમ ખાન અને જાવેદ અખ્તરના સંઘર્ષ, એમની સફળતા, એમના યૌવનથી લઈને વૃદ્ધત્વ અને એમના પરિવારની અંગત વાતોને વણી લેતી નાનકડી પણ મજ્જાની સિરીઝ પ્રાઇમ વિડિયો પર આવી છે. એમાં ત્રણ એપિસોડ્સ છે પણ ત્રણેય સ્ટાર-સ્ટડેડ છે. ત્રણેયમાં ઘણી અજાણી વાતો સામે આવે છે જેને મમળાવવી ગમે. સિરીઝ ખરેખર તો આ ચેમ્પિયન લેખકોને જીવતેજીવત આપવામાં આવેલી ઉમદા અંજલિ છે, કહો કે એમને ફિલ્મરસિયાઓની સલામી છે.

સિરીઝના કેન્દ્રસ્થાને ખુદ સલીમ અને જાવેદ છે. એમના કોસ્ટાર્સ એમના પરિવારજનો ઉપરાંત એમની સાથે વરસોથી સંકળાયેલા બોલિવુડના બિગેસ્ટ કલાકાર-કસબીઓ છે. એમાં સલીમપુત્ર સલમાન ખાન, આમિર ખાન, શાહરુખ ખાન, રિતિક રોશન, અમિતાભ બચ્ચન, કરણ જોહર, રાજકુમાર હીરાણી, અભિજાત જોશી, હેમા માલિની… ઘણા સામેલ છે. સાથે, સલીમનાં પત્ની હેલન, જાવેદનાં એક્સ અને વર્તમાન પત્ની, અનુક્રમે હની ઇરાની અને શબાના આઝમી, એમનાં સંતાનો, અરબાઝ ખાન, ઝોયા અખ્તર, ઝોયાની સાથી રીમા અને ફિલ્મમેકર રીમા કાગતી, ફરહાન અખ્તર વગેરે છે. પણ જેમના મોઢે એમના જીવનની રસાળ વાતો માણવાનો મહત્તમ આનંદ મળે છે એ સલીમ-જાવેદ પોતે છે.

જાવેદ અખ્તર 79ના થયા અને સલીમ ખાન 88ના છે. એમની કારકિર્દીનો સુવર્ણકાળ એટલે 1971થી 1987નો સમયગાળો. સિરીઝમાં જેના પર મેક્ઝિમમ ફોકસ કરાયું છે એ આ આખો, લાંબો પિરિયડ નથી. એમાં મુખ્યત્વે ‘શોલે’થી ‘શક્તિ’ સુધીના સલીમ-જાવેદને પ્રાધાન્ય અપાયું છે. જે ફિલ્મો વિશે સર્વાધિક વાત થાય છે એ ‘શોલે’ ઉપરાંત, ‘દીવાર’, ‘ત્રિશૂલ’ વગેરે છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો જોડીના ચાહકોને કે લેખનક્ષેત્ર સાથે સંકળાયેલા, જેમને એમની લખાણ પ્રક્રિયાની બારીકી જાણવામાં રસ હોય, એમને એ વિશે ખાસ જાણવાની તક મળતી નથી.

સિરીઝ રસાળ છે. ‘એન્ગ્રી યંગ મેન’ સાથે દર્શકોની દોસ્તી કરાવનારા આ જૈફ વયના લેખકો નિખાલસતા સાથે દર્શકો સાથે તાદાત્મ્ય સાધે છે. એના લીધે બેઉ માટે ખાસ્સું માન અને પ્રેમ ઉભરાય છે. મુંબઈમાં એમણે ખેડેલા સંઘર્ષની અમુક વાતો સિરીઝથી જાણવા મળે છે. સફળતાની શરૂઆતમાં એમણે કેવી રીતે સિક્કો જમાવ્યો, કેવી રીતે પેઇન્ટર રાખીને અને જાતે ઢસરડા કરીને તેઓ જ્યાંત્યાં ચોંટાડેલાં ફિલ્મ પોસ્ટર્સ પર, રસ્તે રસ્તે ફરીને, એના પર રંગથી પોતાનાં નામ ચીતરાવતા (કારણ લેખકનું નામ પોસ્ટર પર શાનું હોય એ જક્કીપણું બોલિવુડમાં ત્યારે પણ હતું અને આજે પણ  છે), એ જાણવું રસપ્રદ છે. એ સંદર્ભમાં સલીમ ખાન એક ચોટદાર વાક્ય કહે છે, “ગીતકાર એક પાનાનું ગીત લખે અને પોસ્ટર પર એનું નામ છપાય. લેખક આખેઆખી સ્ક્રિપ્ટ લખે પણ એનું નામ ના છપાય…” એક વાત નોંધજો. સિરીઝમાં જાવેદ સતત વિચારશીલ, કંઈક અંશે માપીતોળીને પોતાની વાત માંડતા હોય એવું અનુભવાશે. બીજી તરફ, સલીમ ખાનનો ચહેરો સતત હસતો અને તેઓ દિલથી વાત કરતા હોય એવું અનુભવાય છે. એમના સ્વભાવનો ફરક એમની કારકિર્દીમાં ખૂબ કામ આવ્યો હશે. બિલકુલ.

ઓટીટી પર સૌથી વધુ શું જોવાય છે? હમણાંની વાત કરીએ તો ક્રાઇમ આધારિત શોઝ, થ્રિલર્સ વગેરે. ભવિષ્યની વાત કરીએ તો એ પ્રકાર કદાચ રિયાલિટી શોઝનો હોઈ શકે છે. એવા શો જે માત્ર ઓટીટી માટે બન્યા હોય અને ઓટીટી પર જ એમનું સ્ટ્રીમિંગ થતું હોય. કમ સે કમ એવું વૈશ્વિક ટ્રેન્ડ્સ અને આપણે ત્યાં ઓટીટી રિયાલિટી શોઝની વધતી લોકપ્રિયતા જણાવે છે.

ટીવી અને ઓટીટીના રિયાલિટી શોઝમાં ફરક શો છે?

ટીવીનો રિયાલિટી શો ઇન્ટરેક્ટિવ ઓછો હોય છે. દાખલા તરીકે, ‘કૌન બનેગા કરોડપતિ’માં ઘેરબેઠા દર્શકોને સાંકળવા એકાદ સવાલ પૂછાય અને એનો જવાબ આપનારને એક અથવા બીજી રીતે ખુશ કરાય. ઓટીટીમાં સવાલ પૂછવો મામૂલી વાત છે. એમાં દર્શકને બીજી અનેક રીતે કનેક્ટ કરી શકાય છે. દાખલા તરીકે લાઇવ વોટિંગ કરી શકાય. દર્શકોની કમેન્ટ મેળવીને એમને પણ દર્શાવી શકાય. બીજું ઘણુંબઘું કરી શકાય. એટલે જ, રિયાલિટી શોઝને વધુ માફક આવતું પ્લેટફોર્મ ઓટીટીનું બનવાને રસ્તે છે. ઓટીટી પર એવા રિયાલિટી શોઝ પણ આવી શકે છે જેના માટે ટીવી કદાચ ઉપયુક્ત પ્લેટફોર્મ ના બની શકે અથવા, જેમને ટીવી પર ટેલિકાસ્ટ કરવામાં એટલી મજા નથી. પ્રાઇમ વિડિયો પર આવેલો ઊર્ફી જાવેદવાળો રિયાલિટી શો ‘ફોલો કર લો યાર’ કદાચ ટીવી માટે બની શકત નહીં. એ પણ નવ નવ એપિસોડ્સ સાથે.

આપણે ત્યાં ‘બિગ બોસ’ની બે વર્ઝન્સ છે. એક ટીવી તો બીજી ઓટીટી માટે. જિયો સિનેમા પર હાલમાં ‘લાફ્ટર શેફ્સ’ શો આવ્યો. એણે નોંધપાત્ર સફળતા મેળવી છે. મફતમાં ઓટીટી જોવાની મેન્ટાલિટી સાથે આપણે ત્યાં પેઇડ સબસ્ક્રિપ્શન્સની બોલબાલા પણ વધી રહી છે. ઓટીટી પ્લેટફોર્મ્સ ગ્રાહકોને એક અથવા બીજી રીતે લલચાવી રહ્યા છે. તેઓ બીજી સર્વિસ સાથે પ્લેટફોર્મનું સબસ્ક્રિપ્શન વેચીને પણ ગ્રાહકો હસ્તગત કરી રહ્યા છે. પરિણામે, આ પ્લેટફોર્મ્સ તેજીથી આગળ વધી રહ્યા છે. સાથે વધી રહ્યા છે અખતરા જેનાથી ગ્રાહકોને રાજી રાખી શકાય અને નવા ગ્રાહકો પણ નિયમિતપણે અંકિત કરી શકાય છે.